Yeni Koronavirüs Salgınında Psikolojik İlk Yardım

İnsan yaşamında farklı kriz durumlarıyla karşılaşmaktadır. Bu krizler gelişimsel krizler ve durumsal krizlerdir. Durumsal krizler yaralanma, doğal afet, şiddet, öldürme, intihar, ölüm, boşanma ve ölümcül hastalık şeklinde örneklenebilir. Yeni Koronavirüs Hastalığı salgını da şu anda ülkemizde ve tüm dünyada binlerce insanı fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik olarak etkileyen bir kriz durumudur. Virüs salgını insanların fizyolojik sağlığını tehdit eden, ölümcül bir hastalık olması yanında psikolojik açıdan da çocuk, genç, yetişkin ve yaşlı her yaştan bireyi kısa ve uzun süreli ve farklı düzeylerde etkilemektedir. Farklı düzeylerde etkilemekte çünkü kişinin olaya bakışı ve tepkisi bunda belirleyici olmaktadır. Eğer kişi olayı önemli ve tehdit edici olarak görürse, kendi baş etme stratejileri tükenmişse ve seçeneklerden haberdar değilse olay bireyi psikolojik dengesizliğe, bir kriz durumuna itmektedir. Ayrıca bireyin içinde bulunduğu ekonomik ve sosyal koşullar da burada belirleyici olmaktadır. Örneğin, şu anda çalışamama, iş sahibi olmama ve bakımını üstlendiği çocukları olup da evde kalmak zorunda olan bir kişi ile ekonomik güvencesi olup da evde kalan bir kişinin yaşadığı stres kaynakları ve belirtileri farklılık gösterebilir. Stres kaynaklarına bağlı olarak üstesinden gelme durumları da farklılık gösterecektir doğal olarak.  

Krize müdahale geleneksel psikolojik danışma müdahalelerinden farklılaşmaktadır. Krize müdahale ‘sarsıcı bir olayda bir kişi ya da gruba hayatta kalması ve olayın fiziksel zarar, duygusal travma ve travma sonrası stres gibi olumsuz etkilerini en aza indirmek ve yeni baş etme yolları ve yeni bakış açıları geliştirmesi için yardım etme sürecidir. Krize müdahale ve kriz psikolojik danışması, psikolojik danışmanın travma sonrası stres tepkileri hakkında bilgi ve eğitim verdiği ve kriz durumuyla başa çıkmak için stratejiler önerdiği bir yaklaşımdır.

Peki kriz durumunda ne gibi fiziksel, duygusal ve davranışsal belirtiler olmaktadır? Fiziksel açıdan  sağlık, enerji düzeyi, yeme ve uyku örüntülerinde değişimler olmaktadır. Duygusal açıdan  gerginlik ve bitkinlik, öfke nöbetleri ya da depresyon gibi duygu durum değişimleri görülmekte  davranışsal olarak  ise konsantre olamama, sosyal içe çekilme ya da takınaklı düşünceler ortaya çıkmaktadır.

Kriz durumlarında insanlar çeşitli stres tepkileri göstermektedirler. Bu tepkiler arasında tedirginlik, güvende hissetmeme, öfke, sinirlilik, huzursuzluk, umutsuzluk, çaresizlik, üzüntü, çökkünlük, boşluk hissi, dikkatini toplayamama, uykusuzluk, iştah sorunları, baş ve karın ağrıları, yorgunluk, tükenmişlik ve aklın karışması yer almaktadır. Koronavirüs salgını nedeniyle kendileri ve yakınları için endişe, kaygı ve korku yaşayan insanlar bu belirtilerden bazılarını gösterebilmektedirler. Aslında bu tepkiler ”anormal bir olaya verilen normal tepkilerdir”. Bu tepkilerin şiddeti ve yoğunluğu kişiden kişiye değişmektedir.

Psikolojik ilk yardım, kriz yaşayan kişilere krizden hemen sonra uygulanması gereken ilk ve acil psikososyal müdahaledir. Psikolojik ilk yardım (PİY); acı çeken,  desteğe ve yardıma ihtiyaç duyan kişilere sunulan destekleyici insancıl bir müdahaledir. Yaşanan kriz durumunun hemen ardından, günlerce ve haftalarca; her kültürden ve her yaş grubundan bireye uygulanabilir. Psikolojik ilk yardımın amacı virüs salgını gibi travmatik bir olayın neden olduğu o andaki akut stresi azaltmak, bireylerin temel ihtiyaçlarını karşılamalarına, sosyal destek ve ek yardım hizmetleri ile bağlantı kurmalarına ve kişinin uyuma yönelik başa çıkma becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmaktır.

Psikolojik ilk yardımda krizi yaşayan kişilerin göstermiş olduğu tepkileri anlamaya odaklanılmaktadır. Psikolojik ilk yardımda insanları aktif olarak dinlemek, neler söylediğine, neler hissettiğine ve ihtiyacının ne olduğuna odaklanabilmek ve analşıldığını ona hissettirmek çok önemlidir. Kendilerini dinleyen ve anlayan birisinin varlığı içinde yaşadıkları kriz ve travmatik durumun etkilerini ve bunun normal olduğunu anlamaları, var olan ve işe yarayan baş etme becerilerini fark etmeleri ve kullanmaları, çevrelerinden sosyal destek aramalarını teşvik etmektedir.

Bu çerçevede Adana Büyükşehir Belediyesinde görevli iki psikolog(Melike Manga ve Tuğçe Öder), ÇÜ PDR Anabilim dalında görevli bir araştırma görevlisi (İrem Şahin Yoluk), iki doktora (Sertap Tetik ve Türkan Korkmaz) ve bir yüksek lisans öğrencisi (Derya Yıldırım) ve şahsım (Prof.Dr.Meral Atıcı) tarafından gönüllü olarak virüs salgınından psikolojik olarak etkilenen bireylere telefonla kısa süreli psikolojik ilk yardım hizmeti verilmektedir. Bu yardım sırasında öncelikle yardım veren kişi kendini tanıtmakta, bunun kısa süreli olduğu, bir psikolojik danışma ya da psikoterapi olmadığını belirterek; başvuru sahibinin isim, yaş, meslek, kiminle yaşadığı, arama nedeni gibi kişisel bilgilerini almaktadır. Daha sonra başvuranın psikolojik ihtiyacının ne olduğu ve ne tür stres belirtleri gösterdiği ve bunların yoğunluğu belirlenmektedir. Örneğin, şu ana kadar yapılan psikolojik ilk yardımlarda sırayla en çok belirtilen şikayetler; kaygı, panik, stres, bunalma, depresyon, umutsuzluk, boşluk ve anlamsızlık hissidir.

Daha sonra virüs salgını gibi bir kriz/travmatik durum ve izolasyon gibi olağan üstü durumlarda hangi stres tepkilerinin yaşanabileceği ve bunları yaşamanın normal olduğu belirtilmektedir. Burada ”bu tepkiler anormal bir olaya verilen normal tepkiler” ifadesi kullanılmaktadır.   Ayrıca salgınla ilgili haberleri nereden ve ne kadar takip ettiği sorulup yoğun olmayacak biçimde belirli saatlerde, güvenilir kaynaklardan ve kısa sürelerle doğru bilgi almanın önemi vurgulanmaktadır. Başvuranın stresle baş etmede kullandığı ve işe yarayan yöntemlerin olup olmadığı sorulmakta ve bunları kullanmasının önemi vurgulanarak, rahatlaması ve sakinleşmesi için önerilerde bulunulmaktadır.Bunun yanı sıra bireyin sosyal destek kaynaklarına başvurması, eğer koşulları uygunsa yeni uğraşlar edinmesi üzerinde de durulmaktadır. Ayrıca coronavirüse bağlı yaşadığı stres ve kaygı tepkilerinin üstesinden gelmede işe yarayabilecek ve kendi durumuna uygun bazı öneriler verilmektedir.

Örneğin, koronavirüsle ilgili bilimsel ve doğru bilgi edinme yolları, koronavirüs riskinden korunma yöntemlerini öğrenme ve uygulama, medyayı sürekli ve yoğun biçimde takip etmek yerine sadece belirli zaman aralıklarında takip etme, yaşanılan endişe, kaygı, çökkünlük ve depresyon gibi duygusal durumların geçici olduğunu bilme ve duygularını paylaşma, güvende olmama, değersizlik ve virüs riskinden korunmanın mümkün olmadığı gibi gerçek dışı ve olumsuz düşünceler yerine tehlike ve risklerden korunmak için yapabilecekleri olduğu gibi gerçekçi ve olumlu düşünme ve sevdiği etkinlikleri yapma gibi. Ayrıca, mümkün olduğu kadar günlük rutinlerine devam etme, fiziksel aktiviteler yapma, bilişsel olarak meşgul edecek etkinlikler (kitap okuma, işle ilgili çalışmalar) yapma, fiziksel olarak görüşemelerse de sevdikleriyle bağlantı içinde olma, ihtiyacı olanlarla yardımlaşma ve dayanışma içinde olma da verilebilecek öneriler arasındadır. Tabiki bu önerilerin hepsi birden bir kişiye önerilmemekte, bunlar kişinin duygusal durumuna ve ihtiyaçlarına göre değişkenlik göstermektedir.   

Unutulmamalıdır ki bu süreçte sağlanan hizmet kısa süreli bir psikolojik yardımdır. Yoğun kaygı ve korku yaşayan, ya da stres belirtileri günlük yaşamını ve işlevlerini sürdürmesini engelleyen bireylere yüz yüze ve daha uzun süreli psikolojik yardım alabilecekleri kaynaklara (psikiyatrist, psikolog, psikolojik danışman gibi) başvurmaları önerilmektedir. Bunun yanında daha önce psikolojik yardım alan ve virüs salgını nedeniyle şikayetlerinde ya da belirtilerinde artma olan kişilere hali hazırda iletişim halinde oldukları ruh sağlığı çalışanlarıyla iletişime geçmeleri önerilmektedir.

Yararlanılan Kaynaklar

Inter-Agency Standing Committee. (2006). IASC Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Setting: Checklist for field use. In IASC Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Setting: Checklist for field use. IASC.

Nandhini, S. R., & Sathyamurthi, K. (2014). Psychological First Aid Training in Social Work. International Journal of Current Research, 7, 19837-19846.

Shannon, M. E. R. (2015). Early psychosocial intervention after disaster: Psychological first aid. Health Emergency and Disaster Nursing, 2(1), 3-6.

Snider L, Chehil S, Walker D.(2012). Psychological first aid. Pan American Health Organization Mental Health and Psychosocial Support in Disaster Situations in the Caribbean: Washington.

The Sphere Project. (2011). Humanitarian charter and minimum standards in disaster response. Sphere Project (3th ed.), Hobbs the Printer, Southampton, United Kingdom.

Thompson, R.A. (2002). Crisis intervention and crisis management strategies for school-based response team. In School counseling: Best practices for working in the schools. (2nd ed. London: Routledge. 

T.C. MEB Özell Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü (2020). Salgın hastalık dönemlerinde psikolojik sağlamlığınızı korumak. Ankara.

Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği.(2014). Psikolojik ilk yardım: Saha çalışanları için rehberi.

World Health Organization, War Trauma Foundation, and World Vision International (2011). Psychological first aid: Guide for field workers. WHO: Geneva

World Health Organization. (2010). mhGAP intervention guide for mental, neurological and substance use disorders in non-specialized health settings. World Health Organization.