Anayasaya göre, Türkiye Cumhuriyeti, bir hukuk devletidir. Hukuk devleti ilkesi gereğince, yürütme organı ve dolayısıyla yürütme organının bir parçası olan idare, Anayasa ve kanunlara bağlı olmak zorundadır. İdarenin kamu gücünü kontrolsüz kullanmasını engellemek amacıyla gerek yargı yoluyla gerekse yargı dışı yollarla sıkı, etkin ve çok yönlü bir denetime tabi tutulması hukuk devletinin bir gereğidir.

Denetim Yolları

1.Genel Olarak: İdarenin denetimi, gerek yargı yoluyla gerekse yargı dışı yollarla gerçekleştirilir. İdari yargılama hukukunun konusu, idarenin yargısal yoldan denetlenmesidir. İdarenin yargı dışı yollardan denetlenmesi idari yargılama hukukunun değil, anayasa hukuku ve idare hukukunun konusudur.

İdarenin yargı dışı denetim yolları;

*Siyasi denetim
*İdari denetim
*Özel denetim
*Ombudsman denetimi
*Uluslararası denetim
*Kamuoyu denetimi
*Bağımsız idari otorite denetimi

Yargı dışı denetim yollarında, idari işlem veya eylemlerin hem hukuka uygunluğu hem de yerindeliği denetlenir. Yargısal denetimde ise idari işlem veya eylemlerin sadece hukuka uygunluğu denetlenir, yerindeliği denetlenmez.

2.Siyasi Denetim

İdarenin siyasi denetimi, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından yapılan denetimdir. Türkiye Büyük Millet Meclisi; meclis araştırması, genel görüşme, meclis soruşturması ve yazılı soru yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini kullanır.

TBMM, idareyi çeşitli idari komisyonlar aracılığıyla da denetleyebilmektedir. Bu komisyonlardan en önemlileri, dilekçe komisyonu ve insan hakları inceleme komisyonudur.

3.İdari Denetim

İdari denetim, bir idari makamın kendi işlemleri veya başka bir idari makamın işlemleri üzerinde gerçekleştirdiği denetimdir. İdari denetim yolları istifaf denetimi, hiyerarşi denetimi, idari vesayet denetimi ve DDK tarafından yapılan denetimdir.

İstifaf: İstifaf, bir idari makamın yapmış olduğu işlem ve eylemlere karşı doğrudan kendisine başvurulması üzerine bu işlem veya eylemini denetlemesidir. İdarenin, idari davaya konu olabilecek bir işlem veya eylemin yapılması için kendisine yapılan başvuruları incelemesi de bu kapsamdadır.

Hiyerarşi: Hiyerarşi, aynı kamu tüzel kişiliği içerisinde, üst makamın ast makanın gerçekleştirdiği işlem veya eylemleri denetlemesidir. Örneğin, üniversite kamu tüzel kişiliği içinde rektörün dekan üzerindeki denetimi hiyerarşik denetimdir. Hiyerarşi denetiminde, üst makam, ast makamın işlemleri üzerinde onama, ret, yerine yenisini yapma ve erteleme yetkilerini kullanır. Fakat üst makam, ast makanın yerine geçerek işlem tesis edemez.

İdari Vesayet: İdari vesayet, devlet veya kamu tüzel kişilerinin, diğer kamu tüzel kişileri üzerindeki denetimidir. Örneğin merkezi idarenin mahalli idareler üzerindeki denetimi, YÖK'ün ÖSYM ve üniversiteler üzerindeki denetimi, Barolar birliğinin barolar üzerindeki denetimi birer idari vesayet denetimidir.

İdari vesayet makamları, kanunlarda veya cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde belirtilmemiş yetkileri kullanamazlar. Ayrıca idari vesayet denetimi kural olarak hukuka uygunluk denetimi ile sınırlıdır. İdari vesayet yetkisinin yerindelik denetimi şeklinde kullanılabilmesi için açık bir yasal düzenlemenin mevcut olması gerekir.

4.Devlet Denetleme Kurulu Tarafından Yapılan Denetim: Cumhurbaşkanı, Anayasanın uygulanmasını, devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını temin etmekle görevlidir.

İdarenin hukuka uygunluğunun düzenli ve verimli şekilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin sağlanması amacıyla, Cumhurbaşkanlığına bağlı olarak devlet denetleme kurulu kurulmuştur.

Kurulun kuruluşu, görev ve yetkileri cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile düzenlenmiştir. Kurulun başkan ve üyeleri cumhurbaşkanına karşı sorumludur.

Kurul, cumhurbaşkanının isteği üzerine, tüm kamu kurum ve kuruluşlarında ve sermayenin yarısından fazlasına bu kurum ve kuruluşların katıldığı her türlü kuruluşta, kamu kurumu niteliğinde olan meslek kuruluşlarında, her düzeydeki işçi ve işveren meslek kuruluşlarında, kamuya yararlı derneklerle vakıflarla, her türlü idari soruşturma, inceleme, araştırma ve denetlemeleri yapar.

Yargı organları, devlet denetleme kurulunun görev alanı dışındadır. Fakat silahlı kuvvetler devlet denetleme kurulunun görev alanına dahildir.

Özel Denetim: Bir idari makamın gerçekleştirdiği işlem veya eylemler, bağımsız kuruluşlarca özel olarak denetlenebilir. Özel denetime, Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu, Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kurumu, Kamu Görevlileri Etik Kurulu, OHAL işlemleri inceleme komisyonu ve kolluk gözetim komisyonunun yaptığı denetim örnek verilebilir.

Ombudsman Denetimi: Ombudsman denetimi, TBMM Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu Denetçiliği Kurumu tarafından yapılan denetimdir. Herkes, kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu Denetçiliği Kurumu, idarenin işleyişiyle ilgili şikayetleri inceler.

Kamu Denetçiliği Kurumu, kamu tüzel kişiliğini haiz ve özel bütçeli bir kuruluştur. (KDDK)
Kurum, idarenin işleyişi ile ilgili şikayet üzerine, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde hukuk ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve idareye önerilerde bulunmakla görevlidir.

Kuruma başvuruda bulunabilmesi için idari yargılama usulü kanununda öngörülen idari başvuru yolları ile özel kanunlarda yer alan zorunlu idari başvuru yollarının tüketilmesi gereklidir.

İdari başvuru yolları tüketilmeden yapılan başvurular ilgili kuruma gönderilir. Ancak kurum telafisi güç ve imkansız zararların doğması ihtimali bulunan hallerde, idari başvuru yolları tüketilmese dahi başvuruları kabul edebilir.

Kurumun kararı, bağlayıcı nitelikte değil, önerici niteliktedir.

Aşağıdaki işlem, karar ve faaliyetler kamu denetçiliği kurumunun görev alanı dışındadır.

*Yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler
*Yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin kararlar
*Türk Silahlı Kuvvetlerinin sırf askeri nitelikteki faaliyetleri

Uluslararası Denetim: Uluslararası denetim, birleşmiş milletler ve avrupa konseyi başta olmak üzere, uluslararası kuruluşlar tarafından yapılan denetimdir.

Kamuoyunu Denetimi: Kamuoyu denetimi, halkın veya sivil toplum örgütlerinin gerçekleştirdiği denetimdir. Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkı, toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkı ve sendika kurma hakkı bu kapsamda değerlendirilebilir.

Bağımsız idari otorite denetimi: Bağımsız idari otorite denetimi, üst kurullar veya bağımsız idari otoriteler olarak da ifade edilen düzenleme ve denetleme kurumları tarafından gerçekleştirilen denetimdir.

Örneğin; RTÜK'ün TRT yayınları üzerindeki denetimi bu kapsamdadır.